محمدعلی اسلامی ندوشن؛ استادی که تا دمِ مرگ، پای ایران ماند

دکتر احمد تمیم‌داری، زبان‌شناس و استاد ادبیات فارسی که شاگرد محمدعلی اسلامی‌ندوشن بوده، معتقد است این چهره ادبی، شخصیتی بسیار بزرگ داشت و دم آخر زندگی، بسیار به ایران پایبندبود.

مهسا بهادری: خبر تلخی که مردم را ناراحت کرد. محمدعلی اسلامی ندوشن، در سن ۹۷ سالگی و در کانادا درگذشت. محمدعلی اسلامی‌ندوشن، در سال ۱۳۰۳ در ندوشنِ یزد، چشم به جهان گشود. تحصیلات ابتدایی و دبیرستان را در ندوشن، یزد و تهران گذراند و سپس وارد دانشکده حقوق دانشگاه تهران شد. او دکتری حقوق خود را از دانشگاه سوربن فرانسه دریافت کرد.

ندوشن در سال ۱۳۳۴ به ایران بازگشت و چند سالی در سمت قاضی دادگستری مشغول به کار شد، ولی سرانجام، عشق به ادبیات فارسی بود که او را به تدریس در این رشته رهنمون کرد. این ادیب و پژوهشگر که از ۱۲ سالگی شعر می‌گفت و آثارش از همان نوجوانی در مطبوعات منتشر می‌شد، با این که در رشته حقوق دکتری گرفته بود، به تدریس ادبیات در دانشکده‌ها و مدرسه‌های عالی گوناگون پرداخت تا این‌که در سال ۱۳۴۸، عضو هیات علمی دانشکده ادبیات دانشگاه تهران شد.

این شاعر و پژوهشگر ادبیات، به مدت دو دهه، درس‌هایی چون ادبیات تطبیقی، شاهنامه، شاهکارهای ادبیات جهان، تاریخ تمدن و فرهنگ ایران و … را در دانشکده ادبیات و حقوق دانشگاه تهران تدریس و شاگردان بسیاری را تربیت کرد.

اسلامی ندوشن در مدت ۷۰ سال، بیش از ۷۰ کتاب و صدها مقاله در باره فرهنگ و تاریخ ایران و ادبیات فارسی، منتشر کرد.

به بهانه درگذشت این استاد بزرگ به گفت‌وگو با احمد تمیم‌داری، زبان شناس و استاد ادبیات پرداختیم که در ادامه می‌خوانید.

حقوق‌دانی که عاشق ادبیات بود

درباره شعر استاد ندوشن باید بگویم که در ایام جوانی و پیش از اینکه به خارج بروند شعر می‌سرودند و مضمون شعرهایشان هم بیش‌تر عاشقانه و عاطفی بود ولی بعد از مدتی دیگر شعر را رها کردند. ایشان حافظ و دیوان شمس و مکتب‌های ادبی تدریس می‌کردند و فکر می‌کنم به دلیل اینکه روی مکاتب ادبی بسیار تسلط داشتند، ترکیبات شعریشان شبیه هیچ‌کس نبود و به خودشان تعلق داشت اما در کل می‌توان گفت که اشعارشان به یک دوره خاصی از جوانیشان تعلق داشت.»

او در ادامه یکی از اشعار ندوشن را خواند و گفت: «یکی از شعرهایشان را به خاطر دارم: تو را بینم که چون یک خرمن صبح/ به پایان می‌روی آرام آرام

من اینجا دیر ماندم دور ماندم / به زنجیر امید نا سرانجام

البته باید گفت که ایشان به مسائل ملی خیلی علاقه داشت و به شاهنامه هم عشق می‌ورزید.»

تمیم‌داری درباره مقاله‌های ندوشن گفت: «مقاله‌های ایشان در مجله سخن، یغما، راهنمای کتاب و نگین منتشر می‌شد و در کل می‌توان گفت که ایشان بسیار پر کار بودند. زمانی که از خارج بازگشت، مدتی قاضی دادگستری بود و حقوق و ادبیات تدریس می‌کرد. نکته جالب و عجیب ماجرا این است که ایشان حقوقدان بود و حقوق بین الملل خوانده بود، اما به ادبیات بسیار علاقه داشت.»

این استاد ادبیات درباره تنوع کارهای محمد علی اسلامی ندوشن گفت: «کارهای ایشان کلا تکراری نبود و فکر می‌کنم مهم‌ترین چیزی که در افکار ایشان وجود داشت، مسئله ایران و جهان در نگاه شاهنامه بود. دکتر ندوشن تلاش می‌کرد ایران را در درون شاهنامه ببیند، چون شاهنامه و افکار فردوسی در اخلاقیات و اثر حماسی بی‌نظیر است و معتقدم شاهنامه فردوسی یک سیاست مُدُن در زبان شعر و داستان و حماسه است و آقای ندوشن تلاش می‌کرد ایران و جهان را از نگاه شاهنامه بررسی کند و چیزی که برایش اهمیت داشت این بود که از ابیات شعر فارسی یک‌ بارِ شکوفه فرهنگی استخراج کند و این نگاه فرهنگی بسیار مهم بود.»

این ادیب درباره داستان‌ها و نثر ندوشن گفت: «ایشان داستان‌های زیادی هم نوشتند و کتاب «داستان داستان‌ها» که درباره داستان رستم و اسفندیار بود، به شهرت زیادی رسید و در زمینه فارس نویسی نثر بسیار زیبایی داشت.»

او درباره تفکر این استاد ادبیات گفت: «سفر آقای ندوشن به اروپا، بسیار روی تفکر ایشان تاثیر داشت. به انگلیس و فرانسه رفتند و در دانشگاه سوربون فرانسه حقوق خواندند و کلا یک آدم به روز بودند که به مسائل حقوقی و بین المللی توجه ویژه‌ای داشتند و هر سفری هم که می‌رفتند گزارش‌های خوبی از آن جا تهیه می‌کردند که واقعا خواندنی و جذاب بود.»

ندوشن پایبند به ایران بود

این زبان شناس درباره اهمیت ایران از دیدگاه ندوشن گفت: «دکتر ندوشن بسیار بر این موضوع اصرار داشت که فرهنگ ایران یک فرهنگ ملی، شخصی خانوادگی یا نژادی نیست، بلکه یک فرهنگ بین المللی است و بیش‌تر سعی می‌کرد مانند یونان و هند فرهنگ ایران را جهانی کند و شاید هم این موضوع تحت تاثیر تحصیلاتشان در حقوق بین‌الملل بود و به همین دلیل سعی داشت که فرهنگ ایران را به یک فرهنگ بین المللی تبدیل کند و این دیدشان خیلی مهم بود.»

او ادامه داد: «این نگاه حتی روی من هم خیلی اثر گذاشت و باعث شد که در طول مطالعات و تحصیلاتم در زمینه ادبیات فارسی، به زبان و لغت توجه نکنم، بلکه به محتوا و فرهنگی که در زبان و ادبیات ما هست توجه کنم و حتی معتقدم که هم در دوره پیش از اسلام و هم زمان اسلام، فرهنگ ایرانی جهانی و بین المللی به شمار می‌آید.»

شخصیت ندوشن به اندازه سوادش بالا بود

تمیم‌داری درباره شخصیت ندوشن گفت: «آقای دکتر، شخصیتی آرام، با ادب و صبور داشتند که اصلا خودشان نمونه فرهنگی جالبی در نظر شاگردانشان بود. در طول کلاس‌هایی که با ایشان داشتیم هیچ‌وقت بی ادبی، تندی و یا عصبانیت از ایشان ندیدم. همچنین آینده نگری زیادی داشتند و بسیار به دموکراسی فکر می‌کردند و معتقد بودند که فرهنگ ایران در صورتی که با یک دموکراسی همراه باشد می‌تواند رشد خوبی داشته باشد.»

او در پایان گفت: «نکته‌ای که وجود دارد این است زمانی که درباره شخصیت‌های ادبی و هنری صحبت می‌کنیم نباید با مسائل خصوصی زندگی آن‌ها کاری داشته باشیم و سعی نکنیم که برای شناخت افراد سراغ ضمیر ناخودآگاهشان برویم.»